Noraduz

Noraduz to wioska w Armenii znana przede wszystkim z największego zespołu średniowiecznych khaczkarów – czyli ormiańskich kamiennych krzyży, które są prawdziwym skarbem narodowej sztuki kamieniarskiej. Na polach cmentarnych Noraduz znajduje się ich około tysiąca, rozrzuconych na ponad siedmiu hektarach nad brzegiem jeziora Sewan. Najstarsze kamienie sięgają nawet X wieku, a tradycja ich tworzenia sięga korzeniami V wieku.

Każdy chaczkar to małe arcydzieło: misternie rzeźbione krzyże, rozetki, ornamenty inspirowane naturą – czasem nawet sceny z życia codziennego, takie jak wesela czy prace na polu – wszystko to opowiedziane w kamieniu. Najwspanialsze dzieła pochodzą z okresu XIII–XIV wieku, w którym ormiańskie rzemiosło kamieniarskie osiągnęło swój szczyt. Słynny mistrz Kiram Kazmogh  (1551–1610) pozostawił tam swoje podpisy, a jego kunszt podziwiamy do dziś.

Chaczkar to nie tylko krzyż, lecz misternie zdobione dzieło sztuki z bogatą ornamentyką — od rozetek, winorośli i motywów roślinnych po sceny z życia codziennego, takie jak wesela czy prace na polu. Wielu kamieni pokrywają dziś mech i porosty, co dodaje cmentarzowi epickiego i mistycznego charakteru.

W sąsiedztwie znajduje się IX-wieczny kościół Przenajświętszej Bogurodzicy (Surp Astwacacin) a także nowy, współczesny cmentarz oddzielony płotem.

Jeden z chaczkarów z Noraduz został w 1977 roku przekazany do British Museum przez katolikosa Vazgena I. Kamień ten jest prostokątny, na froncie ma liściasty krzyż otoczony trzema mniejszymi krzyżami i ornamentami winnej kiści, a z boku znajduje się inskrypcja prosząca Boga o miłosierdzie dla osoby o imieniu Aputayli.

Cmentarz otaczają przeróżne legendy. Jedna z nich mówi, że gdy nękająca Armenię armia Tamerlana nadciągnęła pod Noraduz, mieszkańcy „ubrali” kamienne krzyże w hełmy i oparli o nie miecze, przez co z daleka wyglądały jak żołnierze na warcie. Widząc tę „armię z kamienia”, najazdca się wycofał, oszczędzając wioskę.

Poza samym cmentarzem Noraduz wieś ma bogatą historię — w XVI wieku była siedzibą ormiańskich melików (książąt).