Sardarapat 1918
Bitwa pod Sardarapatem to jedno z najważniejszych i najbardziej heroicznych wydarzeń w historii Armenii, które odbyło się w dniach 21-29 maja 1918 roku. Miała miejsce w rejonie stacji kolejowej Sardarapat, około 40 km na zachód od Erywania, i była decydującym starciem w kampanii kaukaskiej I wojny światowej. Armia ormiańska, składająca się z regularnych jednostek wojskowych oraz ochotniczych milicji, stanęła do walki z nacierającymi wojskami Imperium Osmańskiego, które chciały przejąć kontrolę nad wschodnią Armenią, zagrażając całkowitemu zniszczeniu Ormian jako narodu.
Pod dowództwem generała Mojżesza Silikjana i innych wybitnych przywódców ormiańskich, Armia Ormiańska zorganizowała skuteczną obronę pozycji w Sardarapacie. Kluczowe znaczenie miała koordynacja działań i odwaga nie tylko wojskowych, ale i lokalnej ludności, która z entuzjazmem przystąpiła do walki, odpowiadając na wezwanie do obrony ojczyzny.
Podczas bitwy pułkownik Daniel Bek-Pirumjan wykonał niezwykły gest, który miał podnieść morale jego żołnierzy w krytycznym momencie walki. Aby pokazać niezłomność, odwagę i gotowość do poświęceń, Bek-Pirumjan założył swój mundur odwrotnie, eksponując czerwoną podszewkę wewnętrzną. Symbolika tej czerwieni była silnym znakiem walki i patriotyzmu, a taki widok dowódcy prowadzącego oddziały bez wahania inspirował żołnierzy do bohaterskiego oporu przeciw najeźdźcom.
Ten obraz dowódcy w odwróconym mundurze przeszedł do legendy ormiańskiej historii i jest często przywoływany jako symbol ducha walki, determinacji i narodowego bohaterstwa. Bek-Pirumjan, będący zastępcą dowódcy oddziału jerewańskiego pod komendą generała Mojżesza Silikjana, osobiście poprowadził kluczowy kontratak, który przełamał linie wroga i zatrzymał natarcie armii osmańskiej na Armenię.
Bitwa zakończyła się całkowitym zwycięstwem Ormian, którzy zmusili wojska osmańskie do odwrotu o 50-65 km, co powstrzymało dalszą inwazję i ocaliło Erewanu oraz duchową stolicę Armenii, Eczmiadzyn. Zwycięstwo w Sardarapacie otworzyło drogę do powstania pierwszej niepodległej Republiki Armenii, proklamowanej 28 maja 1918 roku, co było momentem przełomowym w historii kraju po długim okresie niewoli i masowych tragedii, w tym ludobójstwa Ormian.
Bitwa pod Sardarapatem, wraz z równoczesnymi sukcesami w Bash-Aparan i pod Karaklisem (dziś: Wanadzorem), nazywana jest w historii ormiańskiej „bohaterskimi bitwami maja”. Ich znaczenie jest ogromne — nie tylko zatrzymały one zagładę narodu ormiańskiego, ale też przypieczętowały odrodzenie państwowości ormiańskiej. W pamięci narodowej bitwa ta zajmuje miejsce równie ważne co sławna bitwa pod Awarajrem z 451 roku.
Dziś w miejscu bitwy znajduje się imponujący kompleks pamięci — pomnik i park w Sardarapacie, zaprojektowany przez architekta Rafajela Israeljana i uzupełniony o rzeźby Ary Harutunjana i innych artystów. Monument ten jest zbudowany z czerwonego tufu i symbolizuje triufm ducha Ormian, a jego charakterystyczne elementy, takie jak 35-metrowa dzwonnica i skrzydlate byki, upamiętniają poległych bohaterów oraz ich niezłomną wolę walki.
Co roku 28 maja obchodzone jest święto niepodległości Armenii oraz rocznica bitwy pod Sardarapatem, kiedy to odbywają się liczne uroczystości, wojskowe parady i wydarzenia kulturalne. Ten dzień to nie tylko hołd dla bohaterów, ale też czas, kiedy Ormianie na nowo celebrują swoją tożsamość, dumę narodową i nieprzemijający duch walki o wolność.
